ΤΟΥ ΔΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΡΟΣ ΓΙΑΝΝΗ ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗ*
H έρευνα για την ανακάλυψη και ανάπτυξη νέων φαρμάκων χαρακτηρίζεται συχνά ως μια διαδικασία αναζήτησης μιας βελόνας σε ένα βουνό από άχυρα. Η παρομοίωση αυτή γίνεται λόγω της πολυπλοκότητας της διαδικασίας, η οποία έχει πολλές μεταβλητές: πολλούς πιθανούς βιολογικούς στόχους, πολλές δυνατές αλληλεπιδράσεις στόχου - υποψηφίου φαρμάκου και συνεπώς καθίσταται εξαιρετικά δύσκολη η ασφαλής πρόβλεψη της φαρμακολογικά χρήσιμης αλληλεπίδρασης.
Ο βαθμός αβεβαιότητας στη διαδικασία έρευνας και ανάπτυξης ενός νέου φαρμάκου είναι μεγάλος και αυτό ασκεί ιδιαίτερη πίεση στις φαρμακευτικές εταιρίες να αναλάβουν υψηλά ρίσκα. Η φαρμακευτική βιομηχανία, η αυτοκινητοβιομηχανία και η αεροναυπηγική βιομηχανία, είναι εκείνοι οι τομείς που επενδύουν τα μεγαλύτερα ποσά σε έρευνα και ανάπτυξη. Ειδικότερα, για τη φαρμακευτική βιομηχανία το ρίσκο στην επένδυση για ανάπτυξη ενός τελικού προϊόντος γίνεται υψηλότερο, αφού η πιθανότητα επιτυχίας, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, ενός υποψήφιου φαρμάκου κυμαίνεται από 7-15%, ανα κατηγορία, με τις μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας να έχουν τα εμβόλια ενώ τις μικρότερες τα μικρά μόρια. Κυριότερες αιτίες των μικρών αυτών ποσοστών είναι η απόδειξη της ασφάλειας, η ποιότητα και ιδιαίτερα η αποτελεσματικότητά τους στις Κλινικές Μελέτες. Επιπλέον, ένα φάρμακο μπορεί μεν να καταφέρει να ικανοποιήσει το αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο και να βγει στην αγορά, αλλά να αποσυρθεί για λόγους ασφάλειας ακόμα και λίγο αμέσως μετά την κυκλοφορία του.
Ο χρόνος και το κόστος ανάπτυξης ενός νέου φαρμάκου είναι επίσης μεγάλος. Για ένα καινούριο φάρμακο ή εμβόλιο το οποίο θα ξεκινήσει να σχεδιάζεται και να αναπτύσσεται εκ του μηδενός, η διαδικασία μέχρι να κυκλοφορήσει στην αγορά (για όσα τελικά τα καταφέρνουν), διαρκεί περί τα 7-10 χρόνια (σε σχέση με 4 που χρειάζεται ένα νέο μοντέλο αυτοκίνητου) χωρίς να προσμετρώνται πάντα τα χρόνια στα ακαδημαϊκά εργαστήρια. Το δε κόστος κατά μέσο όρο ανέρχεται σε 1,2 δις δολάρια και αυτό αφορά το κάθε προϊόν, σε αντίθεση με την αυτοκινητοβιομηχανία για παράδειγμα, που η μεγαλύτερη επένδυση γίνεται στις εγκαταστάσεις. Ένα νέο και καινοτόμο φάρμακο προστατεύεται από μια δεκαετία αποκλειστικών δικαιωμάτων μετά την κυκλοφορία του στην αγορά από την εταιρία που το ανέπτυξε.
Η πανδημία του SARS-CoV-2 έχει καταστήσει ως εξαιρετικά επείγουσα την ανάγκη για την έγκαιρη ανακάλυψη φαρμάκων για αντιμετώπιση α) του ίδιου του ιού και β) της ασθένειας COVID-19 που προκαλεί ο ιός. Καθώς η έρευνα και η ανάπτυξη άμεσων αντιϊκών φαρμάκων είναι μέρος του πλαισίου (χρόνος και κόστος) που αναπτύχθηκε προηγούμενα, ακολουθείται η ρήση του Sir James Black (Βραβείο Νόμπελ 1988) «The most fruitful basis for the discovery of a new drug is to start with an old drug». H έρευνα για νέες χρήσεις παλαιοτέρων/υφιστάμενων φαρμάκων (drug repurposing), όπως της χλωροκίνης, της υδροξυχλωροκίνης, της φαβιπιραβίρης, της λοπιναβίρης, της ριτοναβίρης της ρεμδεσιβίρης και δεκάδων άλλων αποτελεί την αποτελεσματικότερη στρατηγική, ώστε να ξεπεραστούν τα εμπόδια του χρόνου και του κόστους. Οι φαρμακευτικές ουσίες που ονομάζονται εδώ αποτελούν τις κυριότερες υποψήφιες να καταστούν θεραπευτικά μέσα (και είναι αυτά που και ο WHO έχει ταυτοποιήσει), όταν οι κλινικές μελέτες αποδείξουν την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά τους. Ένα τουλάχιστον από αυτά θέλουμε να είναι η βελόνα που ψάχνουμε να βρούμε στο βουνό με τα άχυρα, και υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις από τα μέχρι τώρα δημοσιευμένα αποτελέσματα.
Τα άχυρα όμως είναι βουνό και οι κλινικές μελέτες δεν έχουν συμβόλαιο με τη λογική ώστε να απαντούν πάντα θετικά στις επιστημονικές μας υποθέσεις ή επιθυμίες μας. Τα πιο σημαντικά, ενδεχομένως, νέα ίσως δεν είναι τα προκαταρτικά αποτελέσματα από κάποιες μικρής κλίμακας κλινικές μελέτες που δείχνουν ότι κάποια από τα πιο πάνω φάρμακα μπορεί να έχουν αξία έναντι του SARS-CoV-2, αλλά η αποσαφήνιση των πιθανών στόχων των φαρμάκων, των πρωτεϊνών και των ενζύμων που ευθύνονται είτε για την προσκόλληση ή την αναπαραγωγή του, όπως της RNA πολυμεράσης η οποία καταλύει την αντιγραφή της RNA (RdRPs) πολυμεράσης.
Η πρόσφατη δημοσίευση στο περιοδικό Science: Gao, Yan, et al. "Structure of the RNA-dependent RNA Polymerase from COVID-19 Virus." Science (New York, N.Y.), 2020, της δομής της RNA πολυμεράσης του SARS-CoV-2, ενδεχομένως να επιβεβαιώνει σε μοριακό επίπεδο τα πρώτα αισιόδοξα μηνύματα από τα αποτελέσματα των κλινικών μελετών για την αξία των φαρμάκων που είναι σχεδιασμένα να δρουν με αυτό τον τρόπο σε άλλους ιούς. Τα αντϊικά ρεμδεσιβίρη και η φαβιπιραβίρη (Avigan) είναι δυο νουκλεοσιδικοί αναστολείς της RNA πολυμεράσης και όπως αναφέρεται στη θεμελιώδους σημασίας αυτή μελέτη, μπορούν να αλληλεπιδρούν αποτελεσματικά και να σταματούν τον πολλαπλασιασμό του ιού.
Πλέον έχουμε ένα σαφή μοριακό χάρτη ενός σημαντικού (από πολλούς) στόχου, χρειάζεται υπομονή, καλός σχεδιασμός συνεχιζόμενων τυχαιοποιημένων και ελεγχόμενων κλινικών δοκιμών, με την ελπίδα ότι αυτές θα επιβεβαιώσουν ότι η ρεμδεσιβίρη και η φαβιπιραβίρη είναι οι βελόνες που ψάχνουμε στο βουνό με τα άχυρα και που θα μπορούσαν μαζί με άλλους στόχους ή/και δοκιμαζόμενα φάρμακα να συμβάλουν στην ανάπτυξη ενός κοκτέιλ φαρμάκων κατά του ιού.
Η διαδικασία αυτή απαιτεί τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων επιστημών, ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων και της βιομηχανίας. Αποτελεί επένδυση στη δημόσια υγεία. Η ανακάλυψη ενός άμεσου αντϊικού ή/και εμβολίου θα αποφέρει μεγάλες εξοικονομήσεις στα συστήματα υγείας και θα επιτρέψει τη διοχέτευση πόρων σε άλλους τομείς της κοινωνίας και της οικονομίας.
*Πρόγραμμα Φαρμακευτικής Πανεπιστήμιου Λευκωσίας
